Αρχικά, ως νέος αξιωματικός ο Μεταξάς συμμετείχε στην πατριωτική οργάνωση «Εθνική Εταιρεία» από το 1896, ως ιδρυτής του παραρτήματος Ναυπλίου, όπως προκύπτει από το ημερολόγιό του και την επιστολή του προς τον Παύλο Μελά, σύμφωνα με το αρχείο της Ναταλία Μελά-Ιωαννίδη. Το 1897 ενώ ήταν στο Ναύπλιο, αιτήθηκε να συμμετάσχει στον ατυχή Ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897, όπως και έγινε. Για την συμμετοχή του στον πόλεμο του 1897 και για τη δράση του στους Βαλκανικούς Πολέμους σημαντική πηγή αποτελούν οι καταγραφές του ίδιου και η συχνή αλληλογραφία του με τη σύζυγό του Λέλα, που χρονικά καλύπτουν όλο το χρονικό διάστημα των Βαλκανικών Πολέμων.
Όταν το 1910 ο Ελευθέριος Βενιζέλος ανέλαβε την διακυβέρνηση, μετά το στρατιωτικό κίνημα στο Γουδί το 1909, τάχθηκε με την προοπτική αντίστασης στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και συνέχισε το έργο της αναδιοργάνωσης του στρατού, που είχαν ξεκινήσει οι προηγούμενες κυβερνήσεις. Σε αυτό το πλαίσιο εντάσσεται και η πρότασή του προς τον Ιωάννη Μεταξά, στις 6/10/1910, να αποδεχθεί τη θέση του πρώτου Υπασπιστή του και μάλιστα όχι για τυπικούς λόγους, αλλά για να
τον συμβουλεύεται επί σοβαρών στρατιωτικών θεμάτων. Αξιοσημείωτο είναι πως τον επέλεξε για αυτή την θέση, παρόλο που ο Μεταξάς δεν ανήκε στον «Στρατιωτικό Σύνδεσμο», που έφερε στην εξουσία τον Βενιζέλο.
Στην πρώτη τους συνάντηση ο Βενιζέλος του επισήμανε «Γνωρίζετε σε ποια αξιοθρήνητη κατάσταση έχουμε περιέλθει, ώστε να υπομένουμε τις ταπεινωτικές προκλήσεις των Τούρκων, χωρίς να έχουμε την δυνατότητα να αμυνθούμε της τιμής μας. Έχω αποφασίσει να εργασθώ ανένδοτα για την δημιουργία άρτιου στρατού και στην εμπέδωση αυστηρής πειθαρχίας. Ζητώ την συνδρομή σας σε αυτό το έργο για αυτό σας προσφέρω την θέση του πρώτου Υπασπιστή μου». Η επιλογή του Ιωάννη Μεταξά ήταν ορθή. Άριστος αξιωματικός του Ελληνικού Στρατού, διέθετε επιπλέον γνώσεις, μετά τις εξαιρετικές στρατιωτικές σπουδές που πραγματοποίησε στην Αυτοκρατορική Στρατιωτική Ακαδημία Βερολίνου και συγχρόνως είχε πείρα για τα ζητήματα εξωτερικής και στρατιωτικής πολιτικής. Είχε διαπιστώσει την κατάσταση του στρατού και τις αδυναμίες του στον πόλεμο του 1897, στον οποίο είχε λάβει μέρος.
Από το 1904 εντάχθηκε στο νεοϊδρυθέν «Σώμα Γενικών Επιτελών». Είχε επιπλέον απασχοληθεί και στον καταρτισμό του «Οργανισμού Δούσμανη» που αποσκοπούσε στην προετοιμασία του στρατού και στην αναδιοργάνωση, που είχε εισηγηθεί να προχωρήσει ο Γεώργιος Θεοτόκης. Επιπλέον ο Μεταξάς διατηρούσε άριστες σχέσεις με τον Γεώργιο Α΄ και τον διάδοχο Κωνσταντίνο, στοιχείο απαραίτητο στην πολιτική του Βενιζέλου. Ο Κωνσταντίνος είχε γνωρίσει τον Μεταξά στον πόλεμο του 1897 και τον επέλεξε μαζί με τους αξιωματικούς, Ξενοφώντα Στρατηγό και Ιπποκράτη Παπαβασιλείου για να τους αποστείλει για μετεκπαίδευση στην αυτοκρατορική Γερμανία. Όταν επέστρεψε ο Μεταξάς ανέλαβε να διδάξει στρατηγική στον Κωνσταντίνο.
Η συμμετοχή του Ιωάννη Μεταξά στην προετοιμασία των Βαλκανικών Πολέμων και την διεξαγωγή των μαχών ήταν καθοριστική για την έκβασή τους. Στην Στρατιά Θεσσαλίας την οποία διοικούσε ο Κωνσταντίνος, αρχηγός επιτελείου ήταν ο στρατηγός Παναγιώτης Δαγκλής, υπαρχηγός ο Βίκτωρας Δούσμανης και επιτελείς οι Ιωάννης Μεταξάς, Ξενοφών Στρατηγός και Κωνσταντίνος Πάλλης.
Ως λοχαγός ανέλαβε εκ μέρους του Βενιζέλου σε μυστική αποστολή την διαπραγμάτευση της Ελληνοβουλγαρικής στρατιωτικής συμφωνίας στη Σόφια τον Σεπτέμβριο του 1912 και τον Ιούνιο του 1913 με τους Σέρβους, προτού αρχίσει ο Β΄ Βαλκανικός Πόλεμος. Στις μάχες ως επιτελής ήταν ο κύριος επιτελικός σχεδιαστής τους, όπως άλλωστε αναφέρει και ο στρατηγός Λεωνίδας Παρασκευόπουλος σε επιστολές του. Αυτός ήταν επίσης που διαπραγματεύθηκε με τους Τούρκους τα Πρωτόκολλα Παράδοσης Θεσσαλονίκης μαζί με τον Β. Δούσμανη και Ιωαννίνων με τον Ξ. Στρατηγό αντιστοίχως, τα οποία φέρουν την υπογραφή του. Οι όροι του Πρωτοκόλλου παράδοσης της Θεσσαλονίκης είναι χειρόγραφο του Ι. Μεταξά και φέρει τις δύο υπογραφές παραπλεύρως του Ταχσίν Πασά. Ακολούθησαν οι μάχες της Φλώρινας και η είσοδος στην Κορυτσά στις 6/12/1912.
Ενώ ο στρατός προέλαυνε ο Βενιζέλος συνοδευόμενος από διπλωμάτες και τον Ιωάννη Μεταξά καταφθάνει στο Λονδίνο για την Διάσκεψη των βαλκανικών χωρών με τις Μεγάλες Δυνάμεις. Στις αρχές Ιανουαρίου η επιστροφή του Μεταξά στο μέτωπο κρίνεται απαραίτητη, γιατί ο Στρατός Ηπείρου, παρά τις επανειλημμένες επιθέσεις παρέμεινε καθηλωμένος, χωρίς να μπορέσει να κυριεύσει τα Ιωάννινα. Ένα μήνα αργότερα η μάχη του Μπιζανίου σχεδιασμένη από τον Μεταξά, έδωσε την νίκη στους Έλληνες και στις 21/2/1913 απελευθερώνονται τα Ιωάννινα.
Επίσης, χαρακτηριστικό δείγμα της οξύνοιας στρατιωτικής σκέψης που διέθετε ήταν η κατάρτιση σχεδίου αιφνίδιας απόβασης και κατάληψης των Στενών των Δαρδανελίων σε περίπτωση πολεμικής σύγκρουσης, με αφορμή την Ελληνοτουρκική κρίση του 1914 για το ζήτημα των νησιών του Ανατολικού Αιγαίου. Τέλος ο Μεταξάς διαφώνησε με την συμμετοχή της Ελλάδας στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, χωρίς την διασφάλιση ουσιαστικών ανταλλαγμάτων από τους Συμμάχους ( Ημερολόγιο, Τόμος 2, σελίδες 315-337 ) ενώ ήταν αντίθετος στην πραγματοποίηση της Μικρασιατικής Εκστρατείας ( Ημερολόγιο, Τόμος 2, σελίδες 383-439 ) διότι πίστευε πως η υπερεπέκταση του Μικρασιατικού Μετώπου στο εσωτερικό της Τουρκίας και σε εχθρικό περιβάλλον θα οδηγούσε στην προσβολή των γραμμών ανεφοδιασμού του Ελληνικού Στρατού και στην διάλυση του συστήματος διοικητικής μέριμνας με αποτέλεσμα την συντριβή του εκστρατευτικού ελληνικού σώματος. Δυστυχώς δικαιώθηκε…
Μια
από τις άγνωστες πτυχές της πολυκύμαντης ζωής του Ιωάννη Μεταξά, αν και
η σημαντικότερη ίσως, διότι έθεσε τις βάσεις να μετεξελιχθεί στον
Εθνικό Κυβερνήτη της 4ης Αυγούστου, ήταν η σταδιοδρομία του ως
αξιωματικός του Ελληνικού Στρατού.
Αρχικά, ως νέος αξιωματικός ο Μεταξάς
συμμετείχε στην πατριωτική οργάνωση «Εθνική Εταιρεία» από το 1896, ως
ιδρυτής του παραρτήματος Ναυπλίου, όπως προκύπτει από το ημερολόγιό του
και την επιστολή του προς τον Παύλο Μελά, σύμφωνα με το αρχείο της
Ναταλία Μελά-Ιωαννίδη. Το 1897 ενώ ήταν στο Ναύπλιο, αιτήθηκε να
συμμετάσχει στον ατυχή Ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897, όπως και έγινε.
Για την συμμετοχή του στον πόλεμο του 1897 και για τη δράση του στους
Βαλκανικούς Πολέμους σημαντική πηγή αποτελούν οι καταγραφές του ίδιου
και η συχνή αλληλογραφία του με τη σύζυγό του Λέλα, που χρονικά
καλύπτουν όλο το χρονικό διάστημα των Βαλκανικών Πολέμων.
Όταν το 1910 ο Ελευθέριος Βενιζέλος
ανέλαβε την διακυβέρνηση, μετά το στρατιωτικό κίνημα στο Γουδί το 1909,
τάχθηκε με την προοπτική αντίστασης στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και
συνέχισε το έργο της αναδιοργάνωσης του στρατού, που είχαν ξεκινήσει οι
προηγούμενες κυβερνήσεις. Σε αυτό το πλαίσιο εντάσσεται και η πρότασή
του προς τον Ιωάννη Μεταξά, στις 6/10/1910, να αποδεχθεί τη θέση του
πρώτου Υπασπιστή του και μάλιστα όχι για τυπικούς λόγους, αλλά για να
τον συμβουλεύεται επί σοβαρών στρατιωτικών θεμάτων. Αξιοσημείωτο είναι
πως τον επέλεξε για αυτή την θέση, παρόλο που ο Μεταξάς δεν ανήκε στον
«Στρατιωτικό Σύνδεσμο», που έφερε στην εξουσία τον Βενιζέλο.
Στην πρώτη τους συνάντηση ο Βενιζέλος
του επισήμανε «Γνωρίζετε σε ποια αξιοθρήνητη κατάσταση έχουμε περιέλθει,
ώστε να υπομένουμε τις ταπεινωτικές προκλήσεις των Τούρκων, χωρίς να
έχουμε την δυνατότητα να αμυνθούμε της τιμής μας. Έχω αποφασίσει να
εργασθώ ανένδοτα για την δημιουργία άρτιου στρατού και στην εμπέδωση
αυστηρής πειθαρχίας. Ζητώ την συνδρομή σας σε αυτό το έργο για αυτό σας
προσφέρω την θέση του πρώτου Υπασπιστή μου». Η επιλογή του Ιωάννη Μεταξά
ήταν ορθή. Άριστος αξιωματικός του Ελληνικού Στρατού, διέθετε επιπλέον
γνώσεις, μετά τις εξαιρετικές στρατιωτικές σπουδές που πραγματοποίησε
στην Αυτοκρατορική Στρατιωτική Ακαδημία Βερολίνου και συγχρόνως είχε
πείρα για τα ζητήματα εξωτερικής και στρατιωτικής πολιτικής. Είχε
διαπιστώσει την κατάσταση του στρατού και τις αδυναμίες του στον πόλεμο
του 1897, στον οποίο είχε λάβει μέρος.
Από το 1904 εντάχθηκε στο νεοϊδρυθέν
«Σώμα Γενικών Επιτελών». Είχε επιπλέον απασχοληθεί και στον καταρτισμό
του «Οργανισμού Δούσμανη» που αποσκοπούσε στην προετοιμασία του στρατού
και στην αναδιοργάνωση, που είχε εισηγηθεί να προχωρήσει ο Γεώργιος
Θεοτόκης. Επιπλέον ο Μεταξάς διατηρούσε άριστες σχέσεις με τον Γεώργιο
Α΄ και τον διάδοχο Κωνσταντίνο, στοιχείο απαραίτητο στην πολιτική του
Βενιζέλου. Ο Κωνσταντίνος είχε γνωρίσει τον Μεταξά στον πόλεμο του 1897
και τον επέλεξε μαζί με τους αξιωματικούς, Ξενοφώντα Στρατηγό και
Ιπποκράτη Παπαβασιλείου για να τους αποστείλει για μετεκπαίδευση στην
αυτοκρατορική Γερμανία. Όταν επέστρεψε ο Μεταξάς ανέλαβε να διδάξει
στρατηγική στον Κωνσταντίνο.
Η συμμετοχή του Ιωάννη Μεταξά στην
προετοιμασία των Βαλκανικών Πολέμων και την διεξαγωγή των μαχών ήταν
καθοριστική για την έκβασή τους. Στην Στρατιά Θεσσαλίας την οποία
διοικούσε ο Κωνσταντίνος, αρχηγός επιτελείου ήταν ο στρατηγός Παναγιώτης
Δαγκλής, υπαρχηγός ο Βίκτωρας Δούσμανης και επιτελείς οι Ιωάννης
Μεταξάς, Ξενοφών Στρατηγός και Κωνσταντίνος Πάλλης.
Ως λοχαγός ανέλαβε εκ μέρους του
Βενιζέλου σε μυστική αποστολή την διαπραγμάτευση της Ελληνοβουλγαρικής
στρατιωτικής συμφωνίας στη Σόφια τον Σεπτέμβριο του 1912 και τον Ιούνιο
του 1913 με τους Σέρβους, προτού αρχίσει ο Β΄ Βαλκανικός Πόλεμος. Στις
μάχες ως επιτελής ήταν ο κύριος επιτελικός σχεδιαστής τους, όπως άλλωστε
αναφέρει και ο στρατηγός Λεωνίδας Παρασκευόπουλος σε επιστολές του.
Αυτός ήταν επίσης που διαπραγματεύθηκε με τους Τούρκους τα Πρωτόκολλα
Παράδοσης Θεσσαλονίκης μαζί με τον Β. Δούσμανη και Ιωαννίνων με τον Ξ.
Στρατηγό αντιστοίχως, τα οποία φέρουν την υπογραφή του. Οι όροι του
Πρωτοκόλλου παράδοσης της Θεσσαλονίκης είναι χειρόγραφο του Ι. Μεταξά
και φέρει τις δύο υπογραφές παραπλεύρως του Ταχσίν Πασά. Ακολούθησαν οι
μάχες της Φλώρινας και η είσοδος στην Κορυτσά στις 6/12/1912.
Ενώ ο στρατός προέλαυνε ο Βενιζέλος
συνοδευόμενος από διπλωμάτες και τον Ιωάννη Μεταξά καταφθάνει στο
Λονδίνο για την Διάσκεψη των βαλκανικών χωρών με τις Μεγάλες Δυνάμεις.
Στις αρχές Ιανουαρίου η επιστροφή του Μεταξά στο μέτωπο κρίνεται
απαραίτητη, γιατί ο Στρατός Ηπείρου, παρά τις επανειλημμένες επιθέσεις
παρέμεινε καθηλωμένος, χωρίς να μπορέσει να κυριεύσει τα Ιωάννινα. Ένα
μήνα αργότερα η μάχη του Μπιζανίου σχεδιασμένη από τον Μεταξά, έδωσε την
νίκη στους Έλληνες και στις 21/2/1913 απελευθερώνονται τα Ιωάννινα.
Επίσης, χαρακτηριστικό δείγμα της
οξύνοιας στρατιωτικής σκέψης που διέθετε ήταν η κατάρτιση σχεδίου
αιφνίδιας απόβασης και κατάληψης των Στενών των Δαρδανελίων σε περίπτωση
πολεμικής σύγκρουσης, με αφορμή την Ελληνοτουρκική κρίση του 1914 για
το ζήτημα των νησιών του Ανατολικού Αιγαίου. Τέλος ο Μεταξάς διαφώνησε
με την συμμετοχή της Ελλάδας στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, χωρίς την
διασφάλιση ουσιαστικών ανταλλαγμάτων από τους Συμμάχους ( Ημερολόγιο,
Τόμος 2, σελίδες 315-337 ) ενώ ήταν αντίθετος στην πραγματοποίηση της
Μικρασιατικής Εκστρατείας ( Ημερολόγιο, Τόμος 2, σελίδες 383-439 ) διότι
πίστευε πως η υπερεπέκταση του Μικρασιατικού Μετώπου στο εσωτερικό της
Τουρκίας και σε εχθρικό περιβάλλον θα οδηγούσε στην προσβολή των
γραμμών ανεφοδιασμού του Ελληνικού Στρατού και στην διάλυση του
συστήματος διοικητικής μέριμνας με αποτέλεσμα την συντριβή του
εκστρατευτικού ελληνικού σώματος. Δυστυχώς δικαιώθηκε…
- See more at: http://www.xathess.gr/index.php/enimerosi/view/3336#sthash.nEnj74s5.oGhBVNbC.dpuf